Түүхэн товчоо - Баян-Өлгий аймгийн Боловсрол, шинжлэх ухааны газар

 

Бодлогын /удирдах/ байгууллага		Мэргэжил-арга зүйн байгууллага		Судалгаа, шинжилгээний байгууллага
Он	Нэр	Он	Нэр	Он	Нэр
1940-1968	Ардын гэгээрлийн хэлтэс			1959-1972	Сургалт, заах аргын кабинет
1968-1992	Ардын боловсролын хэлтэс			1972-1992	Сурган хүмүүжүүлэх ухааны хүрээлэнгийн казах сургуулийн сектор	1990-1992	Сургалт, заах аргын кабинет
1992 оноос	Нийгмийн бодлогын хэлтэс   /Аймгийн Засаг даргын тамгын газарт харьяалагдах болсон/			1992-1995	Сургалт, заах аргын төв /1995 оноос татан буулгаж, Боловсролын төвтэй нэгтгэсэн/
		1995-2004	Боловсролын төв
		2004-2006	Боловсролын газар
		2006-2012	Боловсрол, соёлын газар	2009-2011	Боловсрол, соёлын газрын бүтцэд  “Судалгааны нэгж” байгуулагдсан
		2012-2014	Боловсролын газар	2011-2015	БСШУЯ-ны харьяа Боловсролын хүрээлэнгийн бүтцэд “Казах хүүхдийн боловсролын судалгааны сектор” байгуулагдсан
		2014-2016	Боловсрол, соёлын газар
		2016 оноос	Боловсрол, соёл, урлагийн газар	2015 оноос	“Үндэстний цөөнх болон гадаад дахь монгол хүүхдийн боловсролын судалгааны сектор” болж өөрчлөгдсөн
		2021 оны 06-р сарын 16-наас	Боловсролын газар
		2022 оны 1-р сарын 01-нээс	Боловсрол, шинжлэх ухааны газар

                                   

1. Бухатын Базылхан         1932 онд Цэнгэл суманд төрсөн. Монгол Улсын Шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан. Хэл бичгийн шинжлэх ухааны доктор. Нэрт монгол, түрэг судлаач. МУИС-ийн монгол хэл, утга зохиолын багш мэргэжлээр төгссөн. Баян-Өлгий аймагт багш, 1960-1993 онд ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтнаар ажиллаж байсан. 1973 онд “Монгол-Казах хэлний харьцуулсан түүхэн хэл зүй” /Алматы/ сэдвээр хэл бичгийн шинжлэх ухааны дэд эрдэмтний, 1993 онд “Исследования полтюркским монгольским языком на материале казахского и монгольского языков” /Алматы/ сэдвээр хэл бичгийн шинжлэх ухааны докторын зэргийг тус тус хамгаалсан. “Казах –Монгол толь” /30000 орчим үгтэй, 1977 он/, “ Монгол казах толь/ 40000 орчим үгтэй, 1984 он/,  “Монгол –казах хэлний харьцуулсан үг зүй” /Өлгий 1975 он / , “ Монгол казах хэлний харьцуулсан түүхэн хэл зүй” /Авиа зүй, Алматы, 1975 он/, Монгол казах хэлний харьцуулсан түүхэн хэл зүй” / Үг зүй, Алматы,2000 он/ “Монголын казахуудын хэл” /Алматы, 1991 он/, “ Эртний түрэг бичээсийн хэлний бүтэц” /Уб 1984 он/ “ Краткая сравнительно–историческая грамматика монгольского и казахского  языков” /Алматы 1974 он/ казах сургуулиудад зориулсан “Монгол хэл”-ний сурах бичиг зэрэг эрдэм шинжилгээ, судалгааны олон арван томоохон бүтээл болон 60 гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичжээ. Зарим бүтээл нь ОХУ, Казахстан, БНХАУ зэрэг орнуудын эрдэм шинжилгээний сэтгүүлүүдэд хэвлэгдсэн байна.	2. Абишийн Мекей /Ардын багш, академич/ А.Мекей 1940 онд Баян-Өлгий аймгийн Толбо нуур сумын нутагт төрсөн. 1949-1959 онд Баян-Өлгий аймгийн 1-р арван жилийн дунд сургууль, 1959-1963 онд МУИС-ийн математикийн саlбарыг төгсөж 1963 оноос өнөөг хүртэл МУИС-д ажилласан МУИС-ийн шилдэг төгсөгч, багш, эрдэмтэн, сурган хүмүүжүүлэгч, удирдагч байсан юм. Тэрээр 1972 онд Москвагийн Улсын Их Сургууль (МосУИС)-ийн Механик-математикийн факультетад Физик-Математикийн ухааны дэд эрдэмтэн, 1995 онд Шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. А.Мекей багшийн МУИС болон Монгол улсын боловсрол, шинжлэх ухааны салбарт оруулсан хувь   нэмэр, хүчин зүтгэлийг өндрөөр үнэлж 1981 онд дэд профессор, 1992 онд профессор, 2004 онд Монгол улсын ШУА-ийн академич, Монгол улсын гавъяат багш, 2012 онд Монгол улсын Ардын багш цол олгожээ. А.Мекей багш 1963-1978 онд МУИС-д багш, 1978-1989 онд МУИС-ийн Физик Математикийн Факультетийн декан, 1990-1997 онд МУИС-ийн эрдэм шинжилгээ гадаад харилцаа эрхэлсэн дэд захирал, 1999-2008 онд магистр докторын сургалтын албаны эрхлэгч, 2000-2011 онд Математикийн хүрээлэнгийн захирал, 2011 оноос тус хүрээлэнгийн Алгебрийн секторын эрхлэгч, МУИС-ийн зөвлөх профессороор ажиллаж МУИС болон Монгол улсын  боловсрол, математикийн шинжлэх ухаанд өөрийн бүхий л ажил, амьдралаа  зориулсан нөр их хөдөлмөрч, үлгэр дууриал болсон бидний бахархал дуурайх хүндэт багш байлаа. Академич А.Мекей Монгол улсад Алгебрын чиглэлээр онолын судалгааны шавь сургуулийг үүсгэн хөгжүүлж, шавь нараас нь 2 академич, 2 шинжлэх ухааны доктор, 8 дэд доктор, 20 гаруй нь магистрын зэрэг хамгаалжээ.
3. Себетийн Шолтай. С.Шолтай 1910 оны 3-р сард одоогийн Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын Хөх толгой гэдэг газарт Севетийн 4 дэх хүү нь болж төржээ.10 настайдаа ард Ахмет гэдэг хүнээс хуучин казах бичиг, 11-12 настайдаа Дүгэрээ гэдэг хүнээс монголын хуучин бичгийг өөрийн сонирхлоор сурч улмаар 1924 онд 13 настайдаа анх байгуулагдсан хошууны бага сургуульд суралцжээ. 1932-1934 онд ЗХУ-ын Москва хотын /КУТВ/ Дорно дахины их сургуулийг 2 жил суралцан “Онц сайн” дүнтэй төгсөж сурлагын “Ударник” гэх диплом авчээ. Орос хэлийг сайн мэддэг байсан ба казах, монголын хуучин бичгийг чөлөөтэй бичдэг. 1940 онд аймгийн намын хорооны томилолтоор 10 жилийн 1 дүгээр дунд сургуулийн захирлаар томилж, тус сургуулийг бүх талаар бэхжүүлэхийг С.Шолтайд намын даалгавар болгон өгч ажиллуулсан байна. Уг сургуулийг хүлээн авснаас хойш ард түмний тусламж дэмжлэгийг түшиглэн сургуулийн материаллаг баазыг бэхжүүлэн сургалтыг дээд хэмжээнд хүртэл сайжруулсан. Улсаас С.Шолтайн гавьяаг өндрөөр үнэлж 1960 онд “БНМАУ-ын гавьяат багш”, 1971 онд “БНМАУ-ын хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн” цолоор шагнажээ. “Хөдөлмөрийн гавьяаны Улаан тугийн” одонгоор 1 удаа, “Алтан гадас” одонгоор 2 удаа, “Хөдөлмөрийн хүндэт” медалиар 2 удаа, Засгийн газрын “Жуух бичгээр” 1 удаа, бусад ойн медалиудаар 8 удаа шагнагдсан байна. Аймгийн депутатаар 3 удаа, аймгийн бүгд хурлын гишүүнээр 3 удаа, ҮЭ-ийн Их хуралд 1 удаа тус тус сонгогдож байжээ. Ойгорын 10 жилийн сургуулийг 1996 онд Засгийн газрын 234 дүгээр тогтоолоор Монгол Улсын гавьяат багш С.Шолтайн нэрэмжит сургууль болгожээ.	4. Ниязын Баялхан Ниязын Баялхан 1931 онд Баян-Өлгий аймгийн Баяннуур сумын нутагт төрсөн.Н.Баялхан Тэрбээр 1953 онд Казахстаны Алма-Ата хотын Абайн нэрэмжит Багшийн дээд сургуулийг казах хэл, утга зохиолын багшийн мэргэжлээр төгссөн. 1947-1949 онд Баян-Өлгийн 10 жилийн нэгдүгээр дунд сургуульд багш, хичээлийн эрхлэгч, захирал, 1958 оноос Улаанбаатар хотод багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх институтэд эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, казах сургууль хариуцсан төлөөлөгч, 1971 оноос Баян-Өлгий аймгийн Сурганы кабинет, секторын эрхлэгчээр ажиллаж байгаад 1991 онд гавьяаныхаа амралтад гарсан. Н.Баялхан багш сурган хүмүүжүүлэх, эрдэм шинжилгээний ажлын зэрэгцээ нам, үйлдвэрчний эвлэл, төрийн бус байгууллагуудад 1958-1984 онд сонгууль хүлээж, идэвх санаачилгатай ажиллаж байв. Н.Баялхан БС-ын багш, сурагчдад зориулан 12 сурах бичиг зохиож, 20 гаруй сурах бичгийг редакторлан, 30 гаруй эрдэм шинжилгээний бутээл туурвиж, олон арван гарын авлага бичиж, казах сургуулийн сургалтын агуулгыг боловсруулсан байна. Тэрбээр МАХН-ын XVII, Багш нарын III, IV, V, МҮЭ-ийн IX, Зохиолчдын III их хуралд төлөөлөгч, аймгийн МАХН-ын бага, бүгд хурлын гишүүнээр удаа дараа сонгогдож байлаа. Н.Баялханы хөдөлмөрийг төр, засгаас өндрөөр үнэлж 1999 онд Монгол Улсын Гавьяат багш цол, «Алтан гадас» одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Засгийн газрын Жуух бичиг, Ардын хувьсгалын ойн медалиуд, Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнажээ.
5. Хапасын Хожанияз Жантекей Базархул овогт Хапасын Хожанияз нь 1933 онд Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын нутагт төрсөн. Ам бүл 5. Хүүхдүүдийн хамт Өлгий сумын 2-р багт оршин суудаг. Найман нас хүртэл эцэг, эхийнхээ гарт хүмүүжсэн байна.1941 онд Баяннуур сумын Бага сургуулийн нэгдүгээр ангид элсэн орж 1945 онд төгсч улмаар Өлгий хотын 7 жилийн сургуульд суралцаж 1948 онд төгсжээ. Улаанбаатар хот дахь Багшийн сургуулийн 1 дүгээр ангийг 1955 онд, Багш нарын институтын тоо, физикийн ангийг 1958 онд төгсч, Багш нарын дээд сургуульд 1965 онд нэг жил нөхөн суралцаж дээд боловсрол эзэмшсэн байна. Долдугаар ангийг төгссөний дараа Баяннуур сумын Цагаан аралын Бага сургуульд 1948-1954 онуудад 6 жил багш, 1958 оноос Өлгий хотын 10 жилийн 1 дүгээр дунд сургуульд багш, хичээлийн эрхлэгч, аймгийн Сурганы кабинетэд мэргэжилтэн, эрхлэгч, Гэгээрлийн хэлтсийн дарга, Улаанхус, Алтанцөгц, Баяннуур сумуудын ерөнхий боловсролын дунд сургуулиудад захирал, Ногооннуур сумын МАХН-ын хорооны нарийн бичгийн дарга, аймгийн Барилгын техник мэргэжпийн сургуульд орлогч захирал, багш зэрэг ажлуудыг хийж, улсад 41 жил тасралтгүй ажилласан манай тэргүүний, ахмад багш юм. Төр, засгаас ахмад багш Х.Хожаниязын боловсролын салбарын хөгжил, дэвшилд оруулсан хөдөлмөрийг нь өндрөөр үнэлж Ардын хувьсгалын 40, 50, 60, 70, 80, 90 жилийн ойн медаль, Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль, “Хөдөлмөрийн хүндэт медаль”,  “Алтан гадас”, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн” одонгоор тус тус шагнасан байна. Мөн түүнчлэн Боловсролын яамнаас “Тэргүүний багш” цол тэмдэг, Багш нарын холбооны “Есөн эрдэнэ” хүндэт медаль, Ахмад багш нарын холбооны “Багшийн гавьяа” одон, Монголын Ахмадын холбооны “Хүндэт тэмдэг”, Монгол ардын намын “Ахмад зүтгэлтэн” тэмдэг, 90 жилийн ойн медалиар шагнагдаж байсны дээр Аймгийн Засаг дарга 1999 онд “Аймгийн хүндэт дэвтэр”-т нэрийг нь бичиж алдаршуулсан ба аймгийн Ахмадын хороо 2010 онд “Оны Тэргүүний ахмад”-аар шалгаруулсан юм.	6. Мухайсын Булшин Тус аймгийн анхны төрийн албан хаагч эмэгтэйчүүдийн нэг, боловсролын тэргүүний ажилтан Мухайсын Булчин 1919 онд 12 хүүхэдтэй өнөр өтгөн гэр бүлд Мухайсын 2 дахь хүүхэд, 4 охины том эгч нь болон мэндэлжээ. Бага балчир наснаасаа алс бөглүү Булган нутгийн хатуу ширүүн байгальд эцэг эхдээ туслан, опон дүү нараа асран хамгаалж хатуужил тэвчээртэй болжээ. 1939 онд 20 насандаа Ховд аймаг дахь багш нарыг бэлтгэх 1 жилийн түр курст суралцан төгсч, 1940-1943 онд Хужирт сум дахь түр сургуулийн багшаар ажиллаж, тэр үеийн хамгийн тулгамдсан асуудлуудын нэг болох ард иргэдийг бичиг үсэгтэй болгоход идэвх чармайлт гаргаж олон зуун хүнийг бичиг үсгэнд сургажээ. М.Булчингийн авъяас чадвар, идэвх зүтгэлийг аймгийн удирдлага ондөр үнэлж түүнийг 1943 онд Өлгийд татан ирүүлж аймгийн эмэгтэйчүүдийн даргаар томилжээ. Энэхүү албыг 1943-1951 он хүртэл 8 жил хашихдаэ Эмэгтэйчүүдийг бичиг үсэгтэй болгох, эрэгтэйчүүдийн нэгэн адил нийгмийн ажилд идэвхтэй оролцуулсан. М.Булчин 1947 онд хуралдсан МАХН-ын 11-р их хуралд Казах эмэгтэйчүүдийн дундаас анх удаагаа төлөөлөгчөөр сонгогдон оролцож улмаар их хурлын тэргүүлэгчээр сонгогдож үнэтэй санал дэвшүүлэн үг хэлсэн нь (аймгийн төлөөлөгчдийн өмнөөс) баримтат киноны хальсанд одоо хүртэл түүхийн үнэ цэнэтэй баримт болон хадгалагдаж үлджээ. Төр засгаас хүүхэд, багачууд, залуучуудын боловсрол хүмүүжилд анхаарал тавьж, орон нүтагт хүүхдийн цэцэрлэг байгуулах шийдвэрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор тус аймагт анхны хүүхдийн цэцэрлэг байгуулагдаж, эрхлэгчээр нь М.Булчинг томилогдож ажилласан. (анх 2 өрөөтэй модон байшинтай байсан).
7. Жилбаагийн Гагаа 1914 онд Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт малчин ард Жилбааг гэгч хүний 4 дэхь хүү нь болж төржээ. Ховд хотод байгуулагдсан бага сургуул болох танхимд  1926-1930 онд суралцаж 4 дүгээр анги төгссөн. 1927 пионерийн гишүүн, 1932 онд Монголын Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн гишүүнд элссэн. 1930 онд Гэгээрлийн яамны шийдвэрээр сайн дүн үзүүлсэн 30 хүүхдийн хамт Улаан Үдэ хотод Монгол Рабант 2 жил суралцсан байна. 1932 оноос Цэнгэл сумын нарийн бичгийн даргаар, 1936 оос Ховд аймагт сургуулийн байцаагчаар ажиллажээ. 1938 оноос Ховдын Гэгээрлийн хэлтэс Дэлүүн суманд сургууль байгуулах үүрэг өгч төсөв зардлыг гаргаж өгсөн байна. Ингээд бүхий шаардлагатай зүйлээ бэлтгэж аваад өртөөний 30 тэмээгээр ачаалж дэлүүн ирээд сумын дарга Ш.Ногай, Намын үүрийн дарга Тахар, хоршооны дарга Далай нартай ярьж тохироод сургууль байгуулсан байна. 1938  оны 10 сараас Улаанхус сумын сургуулийн захирлаар, 1940 онд Баян-Өлгий аймаг байгуулагдах хүртэл ажиллажээ. Цагааннуурын сургуульд эрхлэгч, аймгийн гүйцэтгэх захиргаанд нарийн бичгийн даргын ажлуудыг хийж байгаад 1942 онд аймгийн гэгээрлийн хэлтсийн даргын ажлыг хашсан байна. Ж.Гагаа багш энэ ажлыг тухайн үеийн шаардлагын түвшинд сайн гүйцэтгэж улмаар  аймгийн эвлэлийн хорооны дарга, аймгийн намын хорооны зохион зааварлах хэлтсийн дарга, аймгийн прокурорын мөрдөн байцаалт эрхэлсэн орлогч зэрэг ажил хийж байгаад 1968 онд тэтгэвэрт гарсан байна. Ажилсаг хичээнгүй, аливаад нийгмийн эрх ашгийн үүднээс ханддаг, өндөр хариуцлагатай Ж.Гагаа гуайн нөр их хөдөлмөрийг төр засгаас өндрөөр үнэлж хөдөлмөрийн гавьяаны Улаан тугийн одон, Алтан гадас одон, 10 гаруй медалиудаар шагнагджээ. 1981 онд Ж.Гагаа гуайг хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн цол хүртээсэн байна. Азай буурал Ж.Гагаа гуай гэргий Насанжавтай 11 удаа хүүхэд төрүүлэн өсгөж хүмүүжүүлсэн эцэг хүн юм.	8. Байтазагийн Хурметбек Б.Хурметбек 1923 онд Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын нутагт малчин ардын гэр бүлд төрж өсжээ. 1935 онд Улаанхус сумын бага сургуульд орж 3 жил суралцан төгсөж, бага боловсрол эзэмшин, 1935-1940 онд Улаанхус сумын бага сургуулиудад багшаар ажиллаж, тус сумын хамгийн алслагдсан нутаг Хөххөтөлийн ард иргэдийн хүсэлтээр шинээр бага сургууль байгуулахад багш эрхлэгчээр ажиллаж байсан нь одоо 8 жилийн сургууль болон өргөжжээ. 1940 онд Баян-Өлгий аймаг байгуулагдахад аймгийн Залуучуудын эвлэлийн хороонд хэлтсийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад 1942 оны сүүлчээр МАХН-ын Төв хорооны дэргэдэх намын шинэ хүчний дээд сургуульд элсэн суралцан, 1944 онд онц сайн дүнтэй төгссөн байна. Сургуулиа төгссөны дараа уг сургуульдаа багшаар үлдэж, 1949 он хүртэл ажиллажээ1949-1950 онд МАХН-ын Төв хорооны томилолтоор Баян-Өлгий аймгийн намын хорооны зохиолын хэлтсийн эрхлэгчээр ажиллан, 1950-1952 онд МАХН-ын Төв хороонд лектор, 1951-1954 онд намын дээд сургуульд багшаар тус тус ажиллаж байжээ. 1954 онд ЗХУКН-ын Төв хорооны дэргэдэх Москва хотод дахь коммунист намын дээд сургуульд суралцан 1957 онд төгсжээ. 1957-1958 онд намын дээд сургуульд багш, 1958-1959 онд МАХН-ны Төв хорооны хэлтсийн орлогч эрхлэгчээр ажиллажээ. 1959 онд МАХН-ын Төв хорооны шийдвэрээр Увс аймгийн намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар томилогдон 1963 он хүртэл ажиллаж, 1963 онд намын дээд сургуулийн захирлаар томилогдон 1980 он хүртэл ажилласан байна. 1980 онд Баян-Өлгий аймгийн намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар томилогдон 1990 он хүртэл ажиллахдаа тус аймгийн ардын депутатуудын хурлын тэргүүлэгчдийн даргаар сонгогдон 10 жил энэ албыг давхар хашиж байв. Б.Хурметбек нам, Улсын байгууллагад 47 жил ажилласны ихээхэн хугацаанд удирдах албан тушаалд ажилласны дотор 26 жилд МАХН-ын Төв хорооны дэргэдэх Д.Сүхбаатарын нэрэмжит намын дээд сургуульд багш захирлаар ажиллажээ. Б.Хурметбекийн хөдөлмөрийг төр, засаг үнэлж, Алтан гадас одонгоор 3 удаа, Хөдөлмөрийн гавьяаны Улаан Тугийн одон, Сүхбаатарын одон, ойн медалиудаар шагнажээ. Мөн дээд сургуульд олон жил үр бүтээлтэй багшилсан хөдөлмөрийг нь үнэлж 1968 онд доктор цол, 1974 онд профессор, 19781 онд БНМАУ-ын Гавьяат багш цолоор шагнасан байна. МАХН-ын их хуралд 10 удаа, АИХ-ын депутатаар 4 удаа сонгогджээ. МАХН-ны Төв хорооны орлогч гишүүнээр 3 удаа, жинхэнэ гишүүнээр 5 удаа сонгогдсон. МАХН-ын удаа дараагийн мөрийн хөтөлбөр, дүрэм, бусад шийдвэрүүдийн төслийг бэлтгэхэд идэвхитэй ажилласны дээр шинэ үндсэн хуулийг боловсруулах, хэлэлцүүлэхэд идэвх санаачлагатай ажилласан байна. Монгол Улсын Гавьяат багш Б.Хурметбек бол XX зуны Монгол Улсын Төр Нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, соён гэгээрүүлэгч, сурган хүмүүжүүлэгч байсан нь казах түмний үе үеийнхний бахархал байх болно.
9. Агазайн Ависхан Агазай овогтой Ависхан 1935 онд Говь-Алтай аймгийн Дарви суманд төрсөн. 1943-1953 онд 10 жилийн 1-р сургуулийг төгссөн. 1953-1957 онд Казахстаны Алмата хотын Абайн нэрэмжит сурган хүмүүжүүлэх ухааны дээд сургуулийг тоо физикийн багшийн мэргэжлээр, 1982 онд, 1988 онуудад ЗХУ-ын Ленинград хотод ТМС-ийн удирдах ажилтан бэлтгэх дээд курст 2 удаа суралцаж төгссөн. 1957-1964 онуудад Өлгий хотын 1-р дунд сургуульд багш, хичээлийн эрхлэгч, 1964-1966 онуудад 1,2 дугаар дунд сургуулийн захирал, 1967-1980 онуудад аймгийн АДХ-ын гүйцэтгэх захиргааны Ардын Боловсролын Хэлтсийн дарга, 1980-1992 онд аймгийн БТМ дунд сургуульд захирал зэрэг ажлыг тасралтгүй 36 жил гүйцэтгэж  1993 оноос МСҮТ-д зөвлөх багшаар ажиллаж зарим сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, аймгийн шатрын холбооны тэргүүнээр ажиллаж байжээ. Сургууль цэцэрлэгийг  барилгажуулах ажлыг эрчимжүүлснээр Дэлүүн, Баяннуур, Булган, Ногооннуур, Сагсай, Цэнгэл сумдад 440 суудалтай хичээлийн байр, Толбо, Алтай, Буянт,Алтанцөгц, Цагааннуур, Бугат, Дэлүүнд 320 суудалтай хичээлийн байр, Улаанхус 640, Өлгий хотод 960 суудалтай хичээлийн байрыг бариулсан байна. Дээрх хугацаанд хөдөөний суманд 75 ортой дотуур байр 950 ортой дотуур байр 10, 100 ортой дотуур байр 15-ыг бариулж, Өлгийд 100 ортой дотуур байр 2, 150 ортой ясли-цэцэрлэг, Булган, Дэлүүн, Баяннуур, Ногооннуур, Улаанхус, Толбо сумдад 75 хүүхдийн цэцэрлэгийн барилгыг бариулсан байна. Аймгийн хэмжээгээр 1967 онд сургалтын ерөнхий хувь 93,4%, чанар 98 %-тай байсан бол 1980 онд сурлага 98,9%, чанар 43,45%, болжээ. Тус аймгийн ардын боловсролын байгууллага 1970-1980 онуудад ажлын бүх зүйл дээр улст 9 удаа эхний 3 байранд шалгарч, 1973 онд бүх ард түмний социалист уралдаанд түрүүлж, МАХН-ын төв хороо, Сайд нарын зөвлөл, МХЗЭ-ийн төв хороо, МҮЭ-ийн “Хүндэт жуух бичиг”, шилжин явах туг, 80 мянган төгрөгөөр шагнагджээ. Мөн Булган сумын Ёлтын бага сургууль улст 2 дах тэргүүний сургууль болж, Өлгий хотын 1, 2-р дунд сургууль, Улаанхусын 8 жилийн сургуулиуд “Алтан гадас” одонгоор шагнагдаж, казах хэлний багш У.Ахтышхан “Гавьяат багш” цол хүртсэн нь тухайн үеийн аймгийн боловсролын байгууллагын ажлын үр дүн юм. боловсрол олгодог болжээ. Үүнтэй холбогдуулан урьд үйлдвэрлэл сургалтын мастер, технологийн багш нар ажиллаж байсан бол ерөнхий дунд боловсрол эзэмшүүлэх, ерөнхий эрдмийн олон шилдэг багш нараар өргөжив. БТМ-ийн дунд сургууль болсноор шинэ зорилт тавигдаж өөрийн нөөц бололцоо, боловсон хүчний мэдлэг чадварт түшиглэн шаардлага хангасан ерөнхий боловсрол болон зарим технологийн хичээлийн 21 кабинетыг шинээр байгуулан Ардын боловсролын яамны зөвшөөрөл, гэрчилгээг авч баталгаажуулсан байна. Үйлдвэрлэлийн дадлага явуулахад түүний эд материалыг хадгалах зорилгоор аж ахуйн 6 агуулах, 70 кв.м талбайтай нарийн ногооны хүлэмж, машин, тракторын гарааш, 20 тонн багтаамжтай ногоо, махны зоорь, дадлагын 4 байрыг шинээр барьсан юм. Тус сургууль сурагчдын үйлдвэрлэл дадлагын мөнгөн орлогын төлөвлөгөөг жил бүр 101-122 % хүртэл биелүүлж 2 сая гаруй төгрөгийн цэвэр ашиг олсон ба уг мөнгийг сургуулиа тохижуулах, нийт ажилчдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд зарцуулсан байна. Тус сургуулийн гадна дотнын тохижилт, соёлжилтыг харгалзан аймгийн АДХ-ын гүйцэтгэх захиргааны тогтоолоор үлгэр жишээч тэргүүний байгууллагаар шалгаруулсан юм. 1980-1990 оны хооронд тус сургуулиас Увс, Ховд, Баян-Өлгий аймгуудад барилгын өрөгч-угсрагч, сантехник, цахилгаан, шавар, будаг, тоног төхөөрөмж зэрэг мэргэжлээр 4000 гаруй барилгын дунд мэргэжилтэй ажилчин бэлтгэж гаргасны үр дүнд эдгээр аймгууд барилгын өргөн мэргэжлийн ажилтнаар хангагджээ. Тус сургуулийн сурагчид баруун аймгийн төдийгүй Завхан, Эрдэнэт, Хөтөл, Булган, Багануур, Улаанбаатар, Дархан зэрэг аймгууд болон тэдгээрийн хязгаар сумуудад олон арван барилга барьж, тус сургуулийг төгсөгчдөөс 200 гаруй сургагч залуучуудын илгээлтээр улс орны өнцөг бүрт амжилттай ажиллаж байна. А.Ависхан нь үүрэгт ажлаасаа гадна ХЗЭ Хорооны товчооны гишүүн, БТСпорт хорооны тэргүүлэгчээр 15 жил, аймгийн АДХын депутатаар 6 удаа, намын хорооны гишүүнээр 3 удаа сонгогдон, МАХН-ын онц их хурал, монголын багш нарын 4, 5 дугаар их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдож байв. А.Ависханы хөдөлмөрийг өндрөөр үнэлж БНМАУ-ын Ардын боловсролын яамны хүндэт дэвтэрт нэрийг нь бичсэн байна. А.Ависхан нь 1957 оноос эхлэн тус аймагт шатрын онолыг зааж, хичээл явуулан олон арван шатарчныг төрүүлсэн юм. Ависханы шавь нараас Жамбалсүрэн, Биган, Хурманбай нар шатрын спортын мастер цол хүртэн улсын шатрын аварга шалгаруулах тэмцээнд алт, мөнгө, хүрэл медалийн эзэн болж, улсын 1-р зэрэгтэй 20 гаруй шатарчин, 2, 3-р зэрэгтэй олон арван шатарчин төрөн гарсан байна. Түүний хөдөлмөрийг төр засгаас үнэлж Ардын хувьсгалын 40, 50, 60, 70 жилийн ойн медалиуд, 1973 онд ЗГ-ын хүндэт жуух, 1985 онд Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, 2003 онд Алтан гадас одонгоор шагнасан байна. 1972 онд Ардын Гэгээрлийн тэргүүний ажилтан тэмдэг цолоор, 1975 онд залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч тэргүүний ажилтан тэмдгээр шагнасны дээр 2000 онд ИТХ-ийн тэргүүлэгчдийн шийдвэрээр “Баян-Өлгий аймгийн хүндэт иргэн” болгон өргөмжилжээ.	10. Цэвэгжавын Хорхой 1931 онд Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц сумын нутагт Ховдын голд Цэвэгжавын 2-р хүү болон мэндэлжээ. 9 нас хүртэл эцэг эхийн гар дээр хүмүүжиж байгаад бага сургуульд орж Алтанцөгц сумын бага сургуулийг 1944 онд төгсөж, 1945 онд Жаргалант сагсай сумын 7 жилийн дунд сургуульд орж 1948 онд төгсөн Улаанбаатар хот дахь багшийн сургуулийн 2 жилийн факультетад орж 1950 онд төгссөн. Баян-Өлгий аймгийн төвийн нэгдүгээр арван жилд тоо физикийн багш, 1956 онд ардын боловсролын байцаагчаар, 1958 онд арван жилийн 2 дугаар дунд сургуулийн хичээлийн эрхлэгч, 1960 онд аймгийн БТСХ-ийн даргаар, 1963 оноос 2 дугаар арван жилийн дунд сургуульд захирал, 1967 онд УБДС-ийг төгсөж 10 жилийн 1 дүгээр дунд сургуулийн хичээлийн эрхлэгчээр, 1970-1987 оны хооронд арван жилийн 2 дугаар дунд сургуульд захирлаар тус тус ажиллаж байсан. Энэ хугацаанд ардын гэгээрлийн тэргүүний ажилтан, өсвөрийн залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч тэмдгүүдээр шагнагдаж байсан ба ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль болон хөдөлмөрийн хүндэт медаль, засгийн газрын хүндэт жуух бичгээр шагнагдаж байсан. Мөн хугацаанд МАХН-ын 14 дүгээр их хурал, байгаль орчныг хамгаалах, монголын нийгэмлэгийн 2 дугаар их хурал, монголын багш нарын 2 ба 5 дугаар их хурлын төлөөлөгчөөр тус тус сонгогдон оролцож байсан. Түүний зэрэгцээ намын үүрийн товчооны гишүүнээр, хотын намын хорооны товчооны гишүүнээр, Өлгий хотын депутатаар 1970 оноос хойш тасралтгүй сонгогдон ажиллаж иржээ.жилийн дунд, Өлгий хотын I дунд сургуульд мөн багшилж, улсад нийт 30 гаруй жил ажиллажээ. Тус аймагт боловсролын салбарыг хөгжүүлэх ялангуяа математикийн сургалтын чанарыг сайжруулахад онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн ахмад багш, сурган хүмүүжүүлэгч, шилдэг захирал бол Цэвэгжавын Хорхой юм. Захирал байхдаа ч албархаад байдаггүй их энгийн  залуу багш нарыг их дэмждэг сайхан хүн байв. Бүр сүүлд 40 шахам насандаа УБДС-ийн математикийн ангийг амжилттай төгсөж ирснээс хойш бүр эрчимтэй ажилласан бөгөөд аймгийн шилдэг математикийн багш байсан. Математикийн орос, Казахстаны сурах бичиг ашигладаг байв.

 2.   1946 онд анхны Өлгий сумын 1 дүгээр хүүхдийн цэцэрлэг байгуулагдсан.                           1965 он